جایگاه کتاب و کتاب‌خوانی در بین سیستانی‌ها

به گزارش پایگاه خبری نگارستان اقوام به نقل از پایگاه خبری نیمروزگلستان  ،عادت به مطالعه چیزی نیست که در یک دوره خاص به وجود آمده باشد، بلکه عادت به مطالعه در درازمدت عملی می‌شود.

به بهانه هفته کتاب و کتاب‌خوانی محمد آذری محقق فرهنگ‌عامه در گفت و گو با خبرنگاران گفت: گویش سیستانی یکی از گویش های مهم زبان فارسی است که مردم سیستان بدان تکلم می‌کنند.

این گویش هم اکنون به‌صورت عمده در منطقه سیستان ایران، نیمروز و فراه افغانستان، سرخس ایران، ترکمنستان و استان گلستان و مازندران جاری است.

وی ادامه داد: برآوردهای اولیه بنیاد نیمروز کانون جهانی فرهیختگان سیستانی نشان می‌دهد حدود چهار میلیون نفر به این گویش سخن می‌گویند یا زادگاه پدری‌شان سیستان است.

فرهنگ‌نویسان، سیستانی را یکی از چهار زبان متروک پارسی یادکرده‌اند. ابوریحان بیرونی در الصیدنه، چند لغت از زبان قدیم سیستانی آورده است. بسیاری از واژگان سیستانی از هزار سال پیش تاکنون تفاوت چندانی نکرده است. اگرچه اصل زبان که احیاناً همان سکزی است، پیش‌ازاین منقرض‌شده و تنها گویش آن باقی‌مانده است.

یک سرود دینی به گویش سیستانی باقی‌مانده است که به اواخر دوره ساسانی نسبت داده می‌شود. سرود آتشکده کرکویه یکی از زیباترین سرودهای مذهبی زرتشتیان سیستان بوده است که به هنگام روشن کردن آتشگاه‌ها، به آواز بلند خوانده می شده است.

مدیر بنیاد نیمروز با اشاره به توانمندی‌های گویش زابلی گفت: این گویش از یک سو بیشترین خویشاوندی واژگانی و دستوری را با گویش موجود و گذشته خراسانی و فراتر از آن با لهجه‌های مرده ماوراءالنهری و تاجیکی کنونی دارد و از سوی دیگر واژه‌های مشترک بسیار با بلوچی دارد که با توجه به پیوندهای تاریخی و پیوستگی های جغرافیایی و مهاجرت‌های قومی و خویشاوندی طایفه‌ای، امری طبیعی است.

محمد آذری افزود: دراین‌بین استاد جواد محمدی خمک سکایی اقدام به گرداوری واژه‌نامه سگزی نموده است. این زبان که به گویش های متعدد بیان می‌شود اثرات شگرفی بر تمدن و فرهنگ جهان داشته است و در حوزه نفوذش که مردمانی علاقمند به مطالعه کتاب و کتاب‌خوانی بوده‌اند اندیشمندان، سخنوران، دانشمندان و بزرگان بسیاری پا به بزرگراه علم و فرهنگ نهاده و به فرهنگ و تمدن بشریت خدمت کرده‌اند که تصور این‌همه فرهیخته بدون وجود کتابخانه‌های بزرگ و عشق به کتاب‌خوانی قدری دور از ذهن است

سیستانی‌ها به‌عنوان یک جمعیت انسانی و مردمی که در طول تاریخ جایگاه ویژه‌ای برای علم و دانش داشته‌اند؛ مردمانی کتاب‌خوان بوده‌اند.

محمد آذری محقق فرهنگ‌عامه سیستانی‌های گلستان با اشاره به پیشینه تاریخی سیستانی‌ها گفت: مردمانی که در حوزه علم و تمدن در جایگاهی بوده‌اند که بتوانند جراحی مغز و جراحی چشم را در چندین هزار سال پیش انجام دهند و چشم مصنوعی و… را به منزل برسانند قطعاً مردمانی هوشمند و اهل مطالعه بوده‌اند.

وقتی ما به پیشینه تاریخی و تمدنی سیستانی‌ها نگاه می‌کنیم متوجه می‌شویم که بسیاری از نخستین‌ها در بین سیستانی‌ها رقم خورده است که برای آشنایی با این افتخارات می‌توانید به بنیاد نیمروز و سایت نیمروزانلاین بروید به‌عنوان مثال بزرگ‌ترین کتابخانه شخصی وقف‌شده به کتابخانه ملی متعلق به ایرج افشار سیستانی است که تمام کتاب‌های کتابخانه خود را در زمان حیاتش به مرکز اسناد و کتابخانه ملی اهدا نموده است.

محمد آذری با اشاره به جایگاه مطالعه و کتاب در بین سیستانی‌ها افزود: در بین بسیاری از سیستانی‌ها بخصوص ملاهای قدیمی و افراد باسواد ما شاهد نذر اهدا کتاب و آموزش نیز وجود دارد که در کنار سایر نذورات به این مقوله مهم فرهنگی نیز علاقمند بوده‌اند.

مدیر بنیاد نیمروز با بیان نمونه‌هایی از پیشتازی‌های علمی ایران در منطقه سیستان و خدمات برجسته سیستانی‌ها به فرهنگ ایران وجهان خاطرنشان کرد: در متون تاریخی به دفعات ما به اسنادی بر می‌خوریم که در سیستان و در بین سیستانی‌ها، کتابخانه‌های مجهز و بزرگی وجود داشته است که مورد استفاده دانشمندان و فرهیختگان بوده است.

از سویی بررسی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که آن همه پیشرفت های علمی بدون وجود کتابخانه‌های مجهز اماکن پذیر نبوده است. همچنین مردمان سیستان نیز به کتاب و کتاب‌خوانی علاقمند بوده‌اند.

محقق فرهنگ‌عامه استان گلستان ادامه داد: حتی در دوره‌هایی که به دلیل فقر اقتصادی و هجوم بیگانگان و بیماری های سهمگین، اوضاع جامعه ایران وجهان به شرایط بحران رسیده است سیستانی‌ها کتاب را رها نکرده‌اند و حتی در کپرها و تخت‌ها (نوعی برآمدگی در دریاچه هامون برای گذران موقت و شکار و..) افراد باسواد با خواندن کتاب‌هایی چون شاهنامه و امیرارسلان و… مردم را در شب های طولانی زمستان و… ضمن انتقال فرهنگی، سرگرم نیز می کرده‌اند.

وی افزود: در بین سیستانی‌ها شاهنامه جایگاه ویژه‌ای داشته است و شاهنامه‌خوانی هم عامل انتقال داشته‌های فرهنگی و آشنایی با پیشینه تاریخی وطن بود شاهنامه به‌عنوان مادر کتاب های ایرانی است وهم انتقال روحیه پهلوانی و مبارزه با دشمن و دفاع از وطن و ارزش‌های وطن به شمار می رفته است و کمتر سیستانی باسوادی و حتی بی‌سوادی را می‌توان یافت که با شاهنامه بیگانه باشد.

محمد آذری مدیربنیادنیمروز همچنین با اشاره به چهره‌های شاخص مذهبی و فرهنگی و علمی در بین سیستانی‌ها افزود: وجود افراد دانشمندی همچون مهندس احمدسجزی سیستانی که قبل از گالیله اعتقاد به حرکت زمین داشت و از سویی بزرگانی چون شاگردان بلا واسطه و مستقیم حضرت امام جعفر صادق(ع) و نخستین محدثه و… یا مواردی چون نخستین شاعره وشاعرپارسی گوی و…همگی نشانه‌هایی از وجود علاقمندی به کتاب وکتابخوانی در بین سیستانیهاست.

وی افزود: بحث تعزیه‌گردانی یا شبیه‌خوانی یا شووی گردانی که در بین سیستانی‌ها به‌صورت روزشمار و حتی در یک روز چندین صحنه از واقعه کربلا و سرگذشت سرور و سالار شهیدان حضرت امام حسین (ع) ویاران باوفایش اجرا می‌شد و همگی از روی مطالعات تاریخی و مذهبی و به گونه‌ای بود که بسیاری از مردم و حتی عوام نیز این متن‌ها را یاد داشتند.

وی خاطرنشان کرد: گسترش تعزیه که مانند تئاتر دارای پیچیدگی های خاص خود است بدون علاقه به مطالعه و کتاب و اطلاعات تاریخی و مذهبی و… به این گستردگی امری محال بوده است.

محقق فرهنگ‌عامه و فولکلور سیستانی‌های گلستان با تاکید بر جایگاه علم و کتاب و مطالعه در بین سیستانی‌ها تصریح کرد: یکی از رسوم کهن مردم سیستان کتاب هدیه دادن وامانت دادن کتاب است که از گذشته‌های دور سیستانی‌ها برای گسترش علم ضمن هدیه وامانت دادن کتاب، گاهی برای آمرزش درگذشتگان خودشان اقدام به وقف کتاب یا کتابخانه می‌کردند که نمونه‌ای را در همین استان گلستان می‌توان اشاره کرد.که نمونه اخیرش افتخار برترین و بزرگ‌ترین واقف کتاب در جهان اسلام متعلق به یک سیستانی بنام ایرج افشار سیستانی است

مدیربنیادنیمروز با اشاره به موضوع اختراع خط معقلی و… توسط سیستانی‌ها اشاره کرد و افزود: وقتی یوسف واحمدسجزی مخترع خط هستند یا فردی مانند ابوحاتم سجزی و… در فقه و شعر و… سرآمد بوده‌اند باید از کتابخانه‌های غنی و اساتید مجرب بهره برده باشند.

وی می‌افزاید: زمانی که یعقوب لیث صفارسیستانی دستور داد که زبان پارسی‌زبان دیوانی و رسمی ایران شود او دستور داد که برای چهار حرف ( گ چ پ ژ) شکل نوشتاری تعیین شود و او برادرش و حتی بسیاری از امرای سیستان دستور ایجاد کتابخانه را صادر می‌کردند و حتی کدخداهای روستاهای سیستان مثل کدخدای سه کوهه و قلعه نو… برای رعایای خود کتابخانه ایجاد می‌کردند.

کتابخانه و کتاب در بین سیستانی‌ها انچنان ارزشی داشته است که زمینه‌ساز رشد و بالندگی جامعه ایرانی شده‌اند و اگر ما سخن از افتخارات علمی و فرهنگی سیستانی‌ها می‌کنیم بی‌شک عامل آن وجود کتابخانه‌های غنی در سیستان بوده است.

محقق فرهنگ‌عامه سیستان ادامه می‌دهد: وقتی یک سیستانی حاکم مثل خاندان صفار دستور می‌دهد که قران به گویش سیستانی ترجمه شود و همچنین کتابخانه درست کنند در عصر حاضر نیز افرادی مثل مرحوم کاتوزیان و استاد ایرج افشار سیستانی کتاب‌های شخصی خود را تبدیل به کتابخانه غنی در سیستان نموده‌اند.

در حال حاضر در بین سیستانی‌ها کتاب‌های فراوانی در خصوص موضوعات مختلف از جمله فرهنگ‌عامه و بخصوص شعر و… با هزینه شخصی منتشر شده است که اگر به نسبت جمعیت بخواهیم در نظر بگیریم ما متوجه این موضوع خواهیم شد که میزان چاپ کتاب در بین سیستانی‌ها بسیار رواج داشته و دارد.

مدیربنیادنیمروز با اشاره به نوشته‌های سفرنامه نویسان خارجی و کاوشگران و گردشگرانی که گاه با مقاصد جاسوسی به ریزترین موضوعات منطقه وزندگی مردم توجه داشته‌اند گفت: در بررسی های این سفرنامه‌ها مثل چی پی تت ومک ماهون و… ما به این نکته می‌رسیم که در سیستان حتی در بین تختک نشین ها که گاه چهار خانوار بوده‌اند حتماً یک سید وملا وجود داشته است که جدا از بحث عقیدتی و آموزش های مذهبی به امر مکتب داری و آموزش سنتی نیز اقدام می کرده‌اند.

یعنی سیستانی‌ها همواره هم نشین علما و مبلغین دینی بوده‌اند و اگرچه تعدادی از انهاسواد کلاسیک نداشته‌اند ولی معلومات عمومی خوبی داشته‌اند و حتی تعداد کثیری از عوام نیز شعر می سروده‌اند و همچنین قران می‌خواندند یا اینکه افرادی که سواد نوشتن نداشتن در دسته‌های عزاداری نوحه‌های بحرطویل را می خوانده‌اند که همگی نشانه‌هایی از مطالعه و علاقمندی به کتاب وکتابخوانی در بین سیستانی‌هاست.

وی ادامه داد: در حال حاضر نیز به برکت شرایطی که در کشورمان فراهم آمده نیز سیستانی‌ها علاوه بر حضور در دانشگاه‌ها و مراکز علمی و معرفی چهره‌های برتر علمی در حوزه‌های دیگر مرتبط با کتاب نیز نام اوران بزرگی دارند که یک نمونه آن استاد عباس باقری است که بالغ بر پنجاه جلد کتاب نوشته و از ریاست جمهوری اسلامی ایران نشان لیاقت و هنر گرفته است وافرادبیشمار دیگر…

محمد آذری با اشاره به هفته کتاب وکتابخوانی خاطرنشان کرد: در این هفته هیئت امنای حسینیه سیستانی‌های گرگان و گنبد و سایر بزرگان سیستانی با برگزاری مسابقات کتاب‌خوانی و برگزاری نشست های بررسی کتاب‌هایی که در خصوص فرهنگ واداب و رسوم سیستانی‌ها نگارش شده است؛ زمینه معرفی و حتی فروش کتاب نویسندگان را در دورافتاده‌ترین روستاها نیز فراهم میاورند.

وی ابراز امیدواری کرد با حمایت مسئولین فرهنگی و فرصت دادن به معتمدین و بزرگان و استفاده از منابر و مساجد و مدارس فرهنگ کتاب و کتاب‌خوانی در جامعه ایران رواج بیشتری بیابد.